ΤΖΑΒΑΛΙΑ ΚΕΡΑΣΟΥΛΑ

«Παιδί και επιθετικότητα»

« Κατανοώντας και αντιμετωπίζοντας την κακή συμπεριφορά / επιθετικότητα των παιδιών»

Η επιθετικότητα και η αντιδραστική συμπεριφορά αποτελούν το 1/3 των προβλημάτων συμπεριφοράς που αντιμετωπίζουν σήμερα οι ψυχολόγοι και οι παιδαγωγοί. Η επιθετικότητα αναφέρεται πάντα σε συμπεριφορές που έχουν ως στόχο να βλάψουν τον άλλο. Αν δεν υπάρχει αυτή η πρόθεση, όση ζημιά κι αν προκαλεί μια συμπεριφορά, δεν μπορούμε να τη χαρακτηρίσουμε ως επιθετική.

Οι περισσότεροι σήμερα επιστήμονες (κοινωνιολόγοι, ψυχολόγοι, παιδαγωγοί) αποδέχονται ότι η επιθετικότητα αποτελεί ένα πολύ ευρύ φάσμα επιθετικών τρόπων συμπεριφοράς καταστρεπτικού χαρακτήρα, που εκδηλώνονται με λόγια ή με πράξεις ή ακόμη και με τη σιωπή και κατευθύνονται συνειδητά ή ασυνείδητα εναντίον διαφόρων αντικειμένων ή και ανθρώπων, ζώων ή ακόμη και εναντίον του ίδιου του ατόμου. Έχουν δε σημείο αναφοράς τους τον κοινωνικό χώρο, αποτελούν επομένως, κοινωνιολογικά, κοινωνικές πράξεις.

ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΑ ΧΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ ΕΠΙΘΕΤΙΚΗΣ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑΣ

Πρέπει οι γονείς να έχουν πάντα υπόψη τους ότι ένα μεγάλο ποσοστό της επιθετικότητας αποτελεί φυσικό ,ωστόσο ενοχλητικό ,επακόλουθο της κοινωνικοποίησης του παιδιού. Από τη γέννηση και έπειτα υπάρχουν ατομικές διαφορές ως προς τη διεκδικητικότητα και την παθητικότητα. Σε πολλά παιδιά αυτές οι διαφορές τείνουν να διατηρούνται κατά τη διάρκεια της ανάπτυξής τους. Η οργή παρουσιάζεται σε πολλά νεογέννητα ,το βρέφος δεν ανέχεται να ανατρέπονται οι επιθυμίες του και έχει την τάση να επιτίθεται όταν απογοητεύεται. Στα μικρά παιδιά οι εκδηλώσεις θυμού δεν κατευθύνονται σε κάποιο άλλο συγκεκριμένο πρόσωπο, είναι αυτοκαταστροφικής μορφής. Τέτοιες εκδηλώσεις είναι να πηδούν νευριασμένα πάνω-κάτω, να κρατούν την αναπνοή τους, να κοκαλώνουν το σώμα τους, να ξεφωνίζουν κ.λπ. . Αργότερα, εμφανίζεται η εχθρική ¬εκδικητική συμπεριφορά, η οποία αποβλέπει να προκαλέσει πόνο, βλάβη σε κάποιον άλλον. Και η επιθετικότητα αυτή παρουσιάζει εξίσου μεγάλη ποικιλία. Στα πλαίσια μιας τέτοιας συμπεριφοράς το παιδί μπορεί να σπρώχνει πράγματα, να αρπάζει δυνατά με τα χέρια, να τσιμπάει, να δαγκώνει, να χτυπάει, να επιμένει ανυποχώρητα κ.λπ. Ένα μικρότερο παιδί μπορεί να δαγκώσει κάποιον, όταν δεν ικανοποιείται η επιθυμία του, ένα μεγαλύτερο παιδί μπορεί να χτυπήσει ή να πετάξει κάτι στο άτομο που το παρεμποδίζει. Όσο μικρότερο είναι ένα παιδί ,τόσο εντονότερα απαιτεί την άμεση ικανοποίηση των επιθυμιών του. Και καθώς μεγαλώνει ,οι τυχαίες ,άσκοπες και χωρίς στόχους συναισθηματικές εξάρσεις αρχίζουν να εμφανίζονται όλο και πιο σπάνια και η επιθετικότητα, δηλαδή η αντεκδίκηση να γίνεται πιο συχνή. Δεν είναι εύκολο για τα μικρά παιδιά να μάθουν να περιμένουν υπομονετικά ,να ζητούν κάτι ευγενικά, να είναι γενναιόδωρα, να νοιάζονται για τους άλλους και να δείχνουν αυτοθυσία. Προσπαθούν «να περάσει το δικό τους», μαχόμενα με κάθε πρόσφορο τρόπο.

Συνήθως υπάρχει μια σταθερή μείωση στην συχνότητα εξαναγκαστικών συμπεριφορών ,από ένα μέγιστο σημείο γύρω στην ηλικία των 2 ετών. Αυτό που συνήθως συμβαίνει είναι ότι με την πάροδο του χρόνου οι γονείς δεν δέχονται πλέον κάποιες συγκεκριμένες εξαναγκαστικές συμπεριφορές , όπως φωνές, κλάματα και ξεσπάσματα νεύρων. Έτσι οι εν λόγω συμπεριφορές γίνονται στόχος για παρατήρηση και επιβολή κυρώσεων ,οπότε με τον τρόπο αυτό ελαττώνονται η ένταση και η συχνότητά τους. Τα παιδιά λοιπόν μαθαίνουν εναλλακτικές ,κοινωνικά αποδεκτές τακτικές για να εκφράσουν τις επιθυμίες τους και να πετυχαίνουν τους στόχους τους. Επομένως η εκμάθηση κοινωνικών δεξιοτήτων αποτελεί σημαντικό στοιχείο για τον περιορισμό της επιθετικής συμπεριφοράς.

Έως την ηλικία των 4 έχει σημειωθεί ουσιαστική βελτίωση στην ικανότητα του παιδιού να ασκεί αυτοέλεγχο απέναντι στις δυσάρεστες εντολές των γονέων ,να συγκρατεί την καταστροφικότητα του και τις προσπάθειές του να εξαναγκάσει τους άλλους με επιθετικό τρόπο. Έως την ηλικία των 5 ετών τα περισσότερα παιδιά έχουν κατορθώσει να επιδεικνύουν λιγότερο αρνητισμό, λιγότερη μη συμμόρφωση και λιγότερες αρνητικές σωματικές ενέργειες ,σε σύγκριση με τα μικρότερα. Υπάρχει μείωση των ξεσπασμάτων θυμού. Παρόλα αυτά στην ηλικία των 9 ,περισσότερο από το 50% των αγοριών αλλά μόνο 30% των κοριτσιών έχουν αρκετά συχνά εκρήξεις οργής.

Διαφορές μεταξύ αγοριών και κοριτσιών στην επιθετικότητα

Τα αγόρια, από το 2ο κιόλας έτος της ζωής τους, είναι, κατά μέσο όρο, πιο επιθετικά από ότι τα κορίτσια. Εμφανείς, επίσης, είναι και οι διαφορές ως προς τον τρόπο με τον οποίο τα δύο φύλα εκδηλώνουν την εχθρότητά τους. Στα κορίτσια η επιθετικότητα εκδηλώνεται συνήθως με λεκτικές επιθέσεις και συχνά παρατηρείται το φαινόμενο να στρέφουν την επιθετικότητά τους στον ίδιο τους τον εαυτό, μέσα από ενέργειες αυτοτιμωρίας και πρόκλησης αυτο-ζημίας. Αντίθετα, τα αγόρια εκδηλώνουν την επιθετικότητά τους, στρέφοντάς την κυρίως προς άλλα αγόρια μέσα από πράξεις βιαιοπραγίας.

Μερικές από τις διαφορές μεταξύ αγοριών και κοριτσιών, ως προς την επιθετικότητα, μπορεί να οφείλονται στο γεγονός ότι οι γονείς έχουν την τάση να αποδοκιμάζουν περισσότερο τα κορίτσια παρά τα αγόρια που παρουσιάζουν επιθετική συμπεριφορά, επειδή, στην κοινωνία μας υποτίθεται ότι τα κορίτσια ενσαρκώνουν το ρόλο του να υπακούουν και του ευαίσθητου πλάσματος που πρέπει σταθερά να προσφέρει αγάπη και στοργή. Επειδή όμως η κοινωνία θέλει τους άνδρες απαιτητικούς διεκδικητές, οι γονείς έχουν την τάση να επιδοκιμάζουν την επιθετική συμπεριφορά των αρσενικών παιδιών τους, και να την θεωρούν συστατικό στοιχείο «ανδροπρέπειας». Τις περισσότερες φορές οι γονείς δεν έχουν επίγνωση της «ενισχυτικής» τους αυτής συμπεριφοράς.

Παρακάτω θα δούμε μερικές μορφές επιθετικής ή εκρηκτικής συμπεριφοράς των παιδιών, που έχουν παρατηρηθεί στον οικογενειακό και σχολικό χώρο. Όπως θα συνειδητοποιήσουμε, δεν είναι όλες παθολογικές περιπτώσεις. Για αυτό δε χρειάζεται να ανησυχούμε ιδιαίτερα, αν τις έχουμε παρατηρήσει αρκετές φορές και στα δικά μας παιδιά.

1. Οι εκρήξεις θυμού/οργής: τα παιδιά σε τέτοιου είδους εκρήξεις βρίζουν, στριγκλίζουν, κοκαλώνουν ή κρατούν την αναπνοή τους, χτυπάνε το κεφάλι ή τα πόδια τους στο πάτωμα. Ωστόσο, όσο κι αν φαίνεται παράξενο, η επιθετική αυτή συμπεριφορά δεν αποτελεί σοβαρή παθολογική περίπτωση. τα παιδιά, σε αυτές τις περιπτώσεις, διακατέχονται από αισθήματα αγάπης και συμπάθειας για τους συμμαθητές, το δάσκαλο ή τους γονείς. Προκειμένου λοιπόν, να μην τους βλάψουν, εκτοξεύουν την πυροδοτούμενη από κάποια απογοήτευση ή ματαίωση επιθετικότητα τους στον ίδιο τους τον εαυτό.

2. Ενέργειες μίσους και εχθρότητας: πρόκειται για μορφές επιθετικής συμπεριφοράς που, αντίθετα με την προηγούμενη περίπτωση, αποτελούν ένδειξη παθολογικής συμπεριφοράς των παιδιών. Η ειδοποιός διαφορά ανάμεσα στην απλή επιθετική συμπεριφορά και την προβληματική είναι η έννοια του μίσους και της εκδίκησης, που τρέφει ο «θύτης» για τους γύρω του. Κάτω από αυτό το πρίσμα, πράξεις, όπως ξυλοδαρμοί και σωματικές βλάβες σε ζώα ή ανθρώπους, αποτελούν παθολογικές μορφές παιδικής επιθετικότητας. Ο μαθητής που χαίρεται να προκαλεί πόνο και δυστυχία στους συμμαθητές του ,που τυραννά τα ζώα, που ταλαιπωρεί το δάσκαλο με συνεχείς και αναίτιες εκδηλώσεις επιθετικής ή εκρηκτικής συμπεριφοράς, «βασανίζεται» από κάποιο ψυχολογικό πρόβλημα. Κινητήριος μοχλός των πράξεων του είναι το μίσος, το πάθος για εκδίκηση ή η έμμονη ιδέα του ότι περιβάλλεται από «εχθρούς», από άτομα που θέλουν το κακό του.

3. Τα χτυπήματα, οι αγκωνιές, οι γροθιές, τα δαγκώματα, οι κλοτσιές, οι τρικλοποδιές, το φτύσιμο ή το σπάσιμο αντικειμένων είναι ενέργειες φυσικής επιθετικότητας. Οι ύβρεις, τα πειράγματα, οι προσβολές, οι αισχρολογίες και οι χλευασμοί είναι εκδηλώσεις λεκτικής επιθετικότητας των παιδιών. Αν δεν γίνονται για μεγάλα διαστήματα και δεν περιέχουν την έννοια του μίσους, δεν αποτελούν ιδιαίτερα ανησυχητικές καταστάσεις.

ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΔΕΞΙΟΤΗΤΩΝ (ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΠΟΙΗΣΗ)

η συμμόρφωση σε ορισμένα αιτήματα και οδηγίες των γονέων είναι ζωτικής σημασίας προκειμένου τα παιδιά να μάθουν και να αποκτήσουν βασικές κοινωνικές, διανοητικές και σωματικές δεξιότητες. Ανάμεσα στους λόγους για τους οποίους επιβάλλονται ορισμένοι κανόνες είναι:

Η ανάγκη για ασφάλεια. Το παιδί πρέπει να μάθει να αποφεύγει κινδύνους.

Η αρμονία στην οικογένεια. Ένα επιθετικό και ανυπάκουο παιδί είναι η αιτία για τη δυστυχία της οικογένειας και για τη δυσαρμονία ανάμεσα στους γονείς και στα αδέρφια.

Η κοινωνική ζωή της οικογένειας. Τα μη ελεγχόμενα ,καταστροφικά παιδιά δεν είναι ευπρόσδεκτοι επισκέπτες και προκαλούν την κοινωνική απομόνωση των γονέων και των ίδιων.

Τι γίνεται με την αποτυχία και το τίμημά της;

Η αποτυχία κοστίζει ακριβά στους γονείς και μακροπρόθεσμα σημαίνει συναισθηματική χρεοκοπία για τα απείθαρχα παιδιά. Παρόλο που η ανυπακοή και παράβαση των κανόνων είναι αρκετά συνηθισμένα προβλήματα στην πορεία ανάπτυξης των παιδιών και οι συνέπειες εκνευριστικά ενοχλητικές ακόμη και εξουθενωτικές και εξαντλητικές για αυτούς που έχουν την ευθύνη της φροντίδας τους ,εάν εξακολουθήσουν να υπάρχουν και ενταθούν ,ενδέχεται να αποδειχθούν επικίνδυνες ( π.χ. σε σπίτια όπου υπάρχει ο κίνδυνος κακοποίησης του παιδιού.)

Μακροπρόθεσμα είναι δυνατόν να υπάρξουν άλλες σοβαρές συνέπειες .Με την επίμονη ανυπακοή και παράβαση των κανόνων σχετίζονται η έλλειψη αυτοελέγχου και η επιθετική παρορμητική συμπεριφορά .Εν ολίγοις ,στην περίπτωση αυτή πρόκειται για ένα παιδί που είναι ανίκανο ή και απρόθυμο να συμμορφωθεί με τους κανόνες της κοινωνίας. Αυτό είναι το παιδί με τη λεγόμενη αντιδραστική – εναντιωματική διαταραχή ( για τις μικρές ηλικίες) και διαταραχή διαγωγής (περίπου από την ηλικία των 7 ετών).

Πότε χαρακτηρίζουμε ένα παιδί επιθετικό;

Για να καταλήξουμε να χαρακτηρίσουμε ένα παιδί ως επιθετικό, θα πρέπει να συνυπολογίσουμε τα εξής στοιχεία.

α. Τη διάρκεια της επιθετικής συμπεριφοράς του παιδιού, δηλαδή αν είναι μια συμπεριφορά που κρατά καιρό, βδομάδες, χρόνια, αν εμφανίζεται σε τακτά διαστήματα ή είναι ένα τελείως παροδικό φαινόμενο.

β. Την ηλικία και το φύλο του παιδιού

γ. Το βαθμό εχθρότητας, μίσους και εκδίκησης προς τους άλλους, που μπορεί να έχουν μέσα τους οι επιθετικές ενέργειες του παιδιού. Αν αυτές οι ενέργειες τους συνοδεύονται από τέτοια συναισθήματα, τα οποία εκδηλώνει μάλιστα φανερά το ίδιο, τότε το γεγονός πρέπει να μας ανησυχήσει.

δ. Τη δύναμη που έχει το παιδί να ελέγξει τον εαυτό του και να σταματήσει να προκαλεί πόνο στους άλλους, νιώθοντας πως κινδυνεύει η ασφάλεια τους.

ΑΙΤΙΑ

Οι αιτίες της προβληματικής συμπεριφοράς μπορεί να είναι εγγενείς στο άτομο, να είναι δηλαδή οργανικής προέλευσης ή να είναι περιβαλλοντικής φύσης. Οι εγγενείς αιτίες μπορεί να αφορούν υπερκινητικότητα, χαμηλή νοημοσύνη, συναισθηματικές διαταραχές, ψυχοπαθολογία.

Η υπερκινητικότητα από μόνη της αποτελεί μια προβληματική συμπεριφορά και ίσως τη συχνότερη. Το φαινόμενο έχει απασχολήσει επιστήμονες διαφόρων ειδικοτήτων και αναφέρεται με τον όρο Υπερκινητικό Σύνδρομο, αφορά δε στο συνδυασμό ελλειμματικής προσοχής και υπερκινητικότητας. Προϋπόθεση για τη διάγνωση της διαταραχής είναι η συνύπαρξη συμπτωμάτων απροσεξίας και υπερκινητικότητας.

Το σύνδρομο εμφανίζεται συχνότερα στα αγόρια απ’ ότι στα κορίτσια και φυσικά υπάρχουν διαφορές ως προς την ποιότητα και την ποσότητα του φαινομένου. Ακόμη παρατηρείται σε σημαντικό ποσοστό να επιμένουν οι πυρηνικές του δυσκολίες και στην εφηβεία αλλά και στην ενηλικίωση.

Όπως όμως προαναφέραμε η ανεπιθύμητη συμπεριφορά μπορεί να εδράζει την αιτιολογία της, πέρα από την διαταραχή της υπερκινητικότητας, σε νοητική στέρηση, συναισθηματική διαταραχή και ψυχοπαθολογία. Στις περιπτώσεις αυτές οι δυνατότητες παρέμβασης αφορούν κυρίως ειδικούς, ψυχιάτρους, ψυχολόγους και ειδικούς παιδαγωγούς.

Η ανεπιθύμητη συμπεριφορά, όμως, μπορεί να εμφανιστεί και λόγω δυσμενών περιβαλλοντικών παραγόντων, όπως ένα διαταραγμένο και χαοτικό οικογενειακό ή ευρύτερο περιβάλλον. Το παιδί προκειμένου να ισορροπήσει συναισθηματικά και να επιβιώσει, θα αναπτύξει ενδεχομένως στρατηγικές και τεχνικές μη αποδεκτές .

Πρώτα απ΄ όλα, πρέπει να επισημάνουμε αυτό που οι περισσότεροι ψυχολόγοι και οι παιδαγωγοί υποστηρίζουν: ότι η επιθετική συμπεριφορά, ακόμα και η υπερβολική ή «παθολογική», είναι κάτι σαν «ευλογία». Γιατί μας δείχνει ότι τα παιδιά έχουν κάποιο πρόβλημα μέσα τους και θέλουν να επικοινωνήσουν μαζί μας, ώστε να το βγάλουν προς τα έξω, να το δηλώσουν, έστω και με αυτόν τον τρόπο. Μοιάζει, σ΄ αυτήν την περίπτωση, η εκδήλωση επιθετικότητας με τον πυρετό των παιδιών μας: όταν ο ιός της γρίπης ή κάποιο μικρόβιο τα προσβάλει, ο πυρετός, όσο κι αν μας ταλαιπωρεί όλους, είναι το ξέσπασμα, το «καμπανάκι» που μας προειδοποιεί ότι κάτι οργανικά δεν πάει καλά. Ύστερα από την «ευλογημένη» προειδοποίηση, τα πράγματα μπορούν να πάρουν το δρόμο της θεραπείας. Η εκρηκτικότητα ή η επιθετικότητα των παιδιών μας, λοιπόν, μπορεί να οφείλεται σε ένα ή σε περισσότερα αίτια από τα παρακάτω:

Στις υπερβολικές στερήσεις και απαγορεύσεις που τους επιβάλλουμε είτε οι γονείς και τα συγγενικά πρόσωπα, είτε οι δάσκαλοι ή οι συνομήλικοι.Τα συνεχή «μη» και «όχι» μπορεί να φέρουν ψυχική αναστάτωση και απογοήτευση στα παιδιά, ιδίως όταν νοιώσουν ότι δεν μπορούν να εκπληρώσουν ένα όνειρο τους, μια επιθυμία τους. Υπάρχει, τότε, ενδεχόμενο αυτή η απογοήτευση να φέρει την έκρηξη τους, τη βίαιη αντίδραση τους. Οι υπερβολικά αυστηροί γονείς οι οποίοι τιμωρούν συχνά το παιδί ανάλογα με τη δική τους συναισθηματική κατάσταση και δεν αφήνουν περιθώρια συναισθηματικής αντίδρασης και έκφρασης από μέρους του παιδιού, ενισχύουν άθελά τους τις επιθετικές του τάσεις. Αλλά και το αντίθετο έχει τα ίδια αποτελέσματα, οι υπερβολικά παραχωρητικοί γονείς που δεν θέτουν όρια στη συμπεριφορά του παιδιού.

Με τον ίδιο εκρηκτικό τρόπο αντιδρούν αρκετά παιδιά κι όταν οι γονείς, για διάφορους λόγους τα παραμελούν, τα απορρίπτουν ή τα υποβάλλουν σε σκληρούς ανταγωνισμούς .Η στέρηση της αγάπης των γονιών γεννά σε ορισμένα παιδιά εσωτερική ανασφάλεια και δυστυχία. Έτσι, προσπαθούν να ξανακερδίσουν την αγάπη και την προσοχή των αγαπημένων τους προσώπων, προβαίνοντας σε βίαιες ενέργειες, που θα μονοπωλήσουν το ενδιαφέρον τους.

Ένας τρόπος με τον οποίο γίνονται επιθετικά τα παιδιά είναι ημίμηση. Όταν το οικογενειακό περιβάλλον προσπαθεί με επιθετικό τρόπο να ελέγξει την επιθετικότητα των παιδιών, το μόνο που κατορθώνει είναι να τη μιμηθεί το παιδί μιας και το γονεϊκό πρότυπο συμπεριφοράς γίνεται αντικείμενο μίμησης. Όταν οι γονείς είναι οι ίδιοι βίαιοι στη ζωή τους, αυστηροί, επικριτικοί και χρησιμοποιούν τησωματική τιμωρία, για να λύσουν τα προβλήματα, συνήθως το μόνο που καταφέρνουν είναι ένα:να μάθουν στα παιδιά τους πώς να φέρονται βίαια.

Αν τιμωρήσουμε το παιδί μας με ξύλο, επειδή το ίδιο χτύπησε ή έσπρωξε το φίλο ή τον αδερφό του, τότε απλώς του επιβεβαιώνουμε την ιδέα του ότι « μόνο το ξύλο φέρνει αποτέλεσμα» ή «βία είναι δύναμη, εξουσία, υπεροχή». Το παιδί φοβάται αυτόν που επιτίθεται και για να αποφύγει το φόβο αυτό, εσωτερικεύει το πρότυπο του επιτιθέμενου και κάνει το ίδιο.

Κάποιες φορές το χαμηλό οικογενειακό εισόδημα και η αδυναμία των γονιών να ικανοποιήσουν τις ανάγκες τους καθώς και η μη επαγγελματική ικανοποίηση των γονέων, επιδρούν αρνητικά στον τρόπο επικοινωνίας με τα παιδιά τους. Ένα μεγάλο μέρος του επιθετικού δυναμικού που δημιουργείται στους γονείς από τα οικονομικά και κοινωνικά αδιέξοδα, θα το φορτωθούν τα παιδιά.

Αλλά τα αίτια της επιθετικότητας του παιδιού μπορεί να αναζητηθούν και στην μεταξύ των συζύγων αμφίδρομη επιθετικότητα. Επίσης , η Διαμάχη μεταξύ των γονέων οδηγεί σε επιθετική συμπεριφορά εναντίον του παιδιού σαν μέσο εκτόνωσης της σύγκρουσης.

Πρέπει να έχουμε πάντα κατά νου ότι ο γονέας δεν είναι μόνο πηγή της ζωής, τροφής και απολαύσεων, αλλά είναι και η από θέση απόλυτης ισχύος πηγή καταναγκασμού και απογοητεύσεων για το παιδί. Η επιθετικότητα των γονέων μπορεί να εκδηλωθεί από μια περιφρονητική ματιά μέχρι και τη σωματική βία .Εξαιτίας της επιθετικής και βάναυσης συμπεριφοράς στον οικογενειακό χώρο, τα παιδιά έχουν πολλές φορές αρνητικές εμπειρίες, όπως φαίνεται από έρευνες. Έτσι μεταβιβάζονται πολλές άσχημες μορφές κοινωνικοποίησης, γιατί τα παιδιά που βλέπουν και βιώνουν την επιθετικότητα μέσα στην οικογένεια τη μεταφέρουν και στην ευρύτερη κοινωνική ομάδα, πράγμα που δυσχεραίνει την προσαρμογή τους στο ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον.

Η επιθετικότητα των παιδιών είναι συχνά η μακροπρόθεσμη συνέπεια της στάσης και του τρόπου ανατροφής τους. Έχει διαπιστωθεί ότι τόσο η χαλαρή πειθαρχία όσο και η εχθρική στάση των γονέων δημιουργεί στα παιδιά ελάχιστα ελεγχόμενη και έντονα επιθετική συμπεριφορά. Συνέχεια σε λίγες μέρες

ΤΖΑΒΑΛΙΑ ΚΕΡΑΣΟΥΛΑ

ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗΣΥΜΒΟΥΛΟΣ – ΨΥΧΟΘΕΡΑΠΕΥΤΡΙΑ - ΠΑΙΔΟΨΥΧΙΑΤΡΟΣ