ΔΙΑΡΚΕΙΑ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ: 5 ΕΒΔΟΜΑΔΕΣ

Περιγραφή εκπαιδευτικού αντικειμένου

Οι πρόσφατες εξελίξεις στον τομέα της βιοτεχνολογίας σε συνδυασμό με την έρευνα και την επιστήμη της ιατρικής έχουν δημιουργήσει νέα δεδομένα και πρακτικές στον ιατρικό χώρο. Ωστόσο, οι προηγμένες δυνατότητες, που παρέχουν η επιστήμη και η τεχνολογία στον σύγχρονο άνθρωπο για ιατρικές παρεμβάσεις στη ζωή του και τις βιολογικές λειτουργίες του, δεν μπορούν από μόνες τους να θεμελιώσουν μία ηθική. Επομένως, για να τηρείται η επιστημονική δεοντολογία και για να αποφευχθούν τυχόν επιστημονικές ακρότητες και ενδεχομένως ανεξέλεγκτες και επικίνδυνες αλλοιώσεις της γενετικής και φυσιολογίας του ανθρώπου, αναλαμβάνει η βιοηθική.

Η βιοηθική, που μας αφορά, εξετάζει εάν μία ιατρική πράξη είναι συγχρόνως τεχνικά και ηθικά εφικτή. Ασχολείται με την ηθική διάσταση των προβλημάτων που προκύπτουν από την εφαρμογή των ανακαλύψεων της βιολογίας και της γενετικής και θέτει τα όρια των ιατροτεχνολογικών παρεμβάσεων στη βιοψυχική σωματικότητα του ανθρώπου.

Στο παρόν εκπαιδευτικό πρόγραμμα εξετάζονται με κριτικό, ευσύνοπτο και εύληπτο τρόπο σύγχρονα ζητήματα βιοηθικής, καθώς και η ανθρωπολογική τους προσέγγιση από την πλευρά της ορθόδοξης θεολογίας. Ένα από αυτά είναι το πρόβλημα της υπογονιμότητας σε συνδυασμό με την εφαρμοσμένη πρακτική της υποβοηθούμενης αναπαραγωγής. Αναλύονται οι μέθοδοι της παρεμβατικής τεκνοποίησης και συγχρόνως τίθενται προς εξέταση οι αμφιβολίες που προκύπτουν από τις ετερόλογες αναπαραγωγικές τεχνικές, αφού με τον τρόπο αυτό σχετικοποιείται η έννοια της μητρότητας και της πατρότητας. Μάλιστα, παρουσιάζονται οι διάφορες απόψεις για την διάθεση του αναπαραγωγικού υλικού, κρίνεται και αξιολογείται η περίπτωση της παρένθετης μητέρας, η τεκνοποίηση άγαμης μητέρας και τέλος, η δυνατότητα που παρέχει σήμερα η επιστήμη σε ομοφυλόφιλα ζευγάρια να αποκτήσουν τέκνα.

Υπό ανοικτή συζήτηση τίθενται επίσης και τα παρόμοια ηθικά προβλήματα, τα οποία προκύπτουν από τις ιατρικές έρευνες στο έμβρυο και την ενδεχόμενη χρήση του σε πειράματα ή ακόμη και την πώλησή του, εν αγνοία πολλές φορές των βιολογικών του γονέων, με μοναδικό σκοπό τον παράνομο και ανήθικο χρηματισμό και την εμπορευματοποίηση του ανθρώπινου δημιουργήματος. Βασική προϋπόθεση κατανόησης και αντιμετώπισης της προβληματικής των θεμάτων αυτών είναι η εξέταση της φύσης του εμβρύου στα διάφορα στάδια της ανάπτυξής του και η προστασία των «δικαιώματων» του στη ζωή.

Σε συνδυασμό με τα παραπάνω παρουσιάζεται και το θέμα της αναπαραγωγικής κλωνοποίησης του ανθρώπου, η οποία τον υποβιβάζει σε αναλώσιμο προϊόν, καθώς και η ευγονική νοοτροπία, η οποία φέρει ρατσιστικές διαστάσεις και θεωρείται ηθικά απαράδεκτη.

Μελετάται η ηθική διάσταση της εκούσιας διακοπής της κύησης, δίδονται απαντήσεις σχετικές με τα «δικαιώματα» του γυναικείου φύλου και πως αυτά αντιμετωπίζονται από την κοινωνία και την ισχύουσα νομοθεσία.

Στη συνέχεια, αναλύονται οι περιπτώσεις των μεταμοσχεύσεων και οι δωρεές κυττάρων, ιστών και οργάνων, οι οποίες δεν αποτελούν ένα καθαρά ιατρικό θέμα και έχουν προκαλέσει πολλές συζητήσεις ιατρικού, θεολογικού και κοινωνιολογικού περιεχομένου, καθώς η μεταμόσχευση αποτελεί πολύτιμο δώρο ζωής, μήνυμα ελπίδας, ανθρωπιάς και αλληλεγγύης και ενισχύει το αυτοθυσιαστικό φρόνημα. Ωστόσο, σε αυτήν την προοπτική της χαριστικής διάθεσης του δωρητή επιβάλλεται ο ο σκοπός της αφαίρεσης ιστού ή οργάνων να είναι αποκλειστικά και μόνο θεραπευτικός και σε καμία περίπτωση εμπορικός, γιατί τότε υποβαθμίζεται η αξία του ανθρώπινου προσώπου. Άλλωστε, το πρόσωπο είναι αυτό που δίνει υπόσταση στο φθαρτό σώμα. Πιο συγκεκριμένα, αναλύονται ηθικά και συνειδησιακά διλήμματα, τα οποία συνήθως συνοδεύουν αποφάσεις για τέτοιου είδους ζητήματα, που προκύπτουν σε μεταμοσχεύσεις από ζώντες δότες και κατά πόσο είναι θεμιτές οι μεταμοσχεύσεις από νεκρούς δότες. Στο σημείο αυτό, εξετάζεται κριτικά η έννοια του «εγκεφαλικού» θανάτου, εάν υφίστανται δικαιολογημένα τυχόν επιφυλάξεις ως προς αυτόν και κατά πόσο ταυτίζεται με τον βιολογικό θάνατο. Απαντήσεις δίδονται και στα ερωτήματα μεταξύ εκφρασμένης και «εικαζόμενης βούλησης» του δότη.

Προσεγγίζεται ηθικά ένα ακόμη ζήτημα αυτό της ευθανασίας μαζί με τους προβληματισμούς που αφορούν την αυτονομία του ασθενή σε σχέση με τις επιλογές τέλους της ζωής του. Ωστόσο, η ιατρική ευθανασία, η οποία έχει σκοπό την λύτρωση και ανακούφιση του ασθενή από το αίσθημα του πόνου, δεν ταυτίζεται με τις απόψεις της ορθόδοξης θεολογίας, για την οποία ο καλός θάνατος είναι αποτέλεσμα κατάλληλης πνευματικής προετοιμασίας και ειλικρινούς μετάνοιας του ανθρώπου.

Η βασική θέση και αρχή της ορθόδοξης θεολογίας στην ανθρωπολογική προσέγγιση όλων αυτών των σύγχρονων ζητημάτων βιοηθικής είναι η συναίσθηση της πεπερασμένης ύπαρξής μας σε σχέση με τον Πλαστουργό, στην άνευ όρων και ορίων αγάπη Του, στο σεβασμό του ανθρώπινου κτίσματος και στην υπευθυνότητα του ανθρώπινου προσώπου ως εικόνα Θεού. Άλλωστε, η ορθόδοξη ηθική δεν είναι ένα σύνολο κανόνων ηθικής που απαιτούν μία στείρα τήρησή τους, αλλά είναι ένας συνειδητός και ελεύθερος τρόπος ζωής εν Χριστώ. Αλίμονο εάν κάποιοι πιστεύουν το αντίθετο…

Σκοπός εκπαιδευτικού προγράμματος

Ο σκοπός του συγκεκριμένου εκπαιδευτικού προγράμματος δεν είναι μόνο η παροχή έγκυρων γνώσεων, κατάλληλου δηλαδή εκπαιδευτικού υλικού για παραγωγή και καλλιέργεια κριτικής σκέψης και η χρήση τους στη συνέχεια στον χώρο της εργασίας και στον ευρύτερο κοινωνικό χώρο της επαφής μας και αλληλόδρασής μας με τους άλλους (ακόμη και σε ενδεχόμενη προσωπική μας υπόθεση), αλλά επιπλέον η καθοριστική συμβολή προς την κατεύθυνση της δημιουργίας ενημερωμένων και ηθικά συγκροτημένων πολιτών με εξειδικευμένη μόρφωση και ευαισθησία σε σύγχρονα θέματα βιοηθικής. Άλλωστε, οι βιοηθικές ανησυχίες και οι προεκτάσεις τους αποτελούν, κατά μία έννοια, αναπόσπαστο κομμάτι της ίδιας της εξέλιξης του ανθρώπινου είδους και κατ᾽ επέκταση των κοινωνιών, στις οποίες ανήκουμε, ζούμε, δραστηριοποιούμαστε.

Το πρόγραμμα στοχεύει στο να καταστήσει σαφές ότι ο κίνδυνος που ελλοχεύει, να υποβαθμιστεί η ιερότητα του ανθρώπινου προσώπου, να εμπορευματοποιηθεί ο ίδιος ο άνθρωπος και να καταντήσει αναλώσιμο υλικό, καθιστά επιτακτική την ανάγκη να τεθούν ηθικοί φραγμοί σε τεχνικά εφικτές νέες εφαρμογές της βιολογίας και της ιατρικής, προκειμένου να διαφυλαχθεί η προσωπική ελευθερία του καθενός προς την φθορά ή την αφθαρσία.

Προσδοκώμενα μαθησιακά αποτελέσματα

Με την ολοκλήρωση του εκπαιδευτικού προγράμματος οι συμμετέχοντες/συμμετέχουσες θα είναι σε θέση:

* Να γνωρίζουν τα σύγχρονα ζητήματα βιοηθικής, τα οποία διαδραματίζουν σπουδαίο ρόλο στο παγκόσμιο επιστημονικό, ερευνητικό και κοινωνικό γίγνεσθαι, λόγω της πνευματικής και ηθικής τους διάστασης, καθώς και των έντονων προβληματισμών που έχουν εγείρει.

* Να εφαρμόζουν πρακτικά πλέον την κατεχόμενη θεωρητική γνώση αναπτύσσοντας συγχρόνως δεξιότητες συνεργασίας με άλλους επαγγελματίες συναφών επιστημονικών πεδίων και κλάδων.

* Να λειτουργούν αποτελεσματικά σε διεπιστημονικές ομάδες και συζητήσεις.

* Να είναι ενήμεροι και να αποδεικνύονται ικανοί στη λήψη υπεύθυνων αποφάσεων (σε προσωπικό, επαγγελματικό, κοινωνικό επίπεδο).

* Να αξιολογούν, να αποτιμούν κριτικά και να επιλύουν ηθικά διλήμματα, που προκύπτουν από τα βιοηθικά προβλήματα αναφορικά με τις απαρχές της ζωής, την παράταση και το τέλος αυτής.

* Να είναι και να συμπεριφέρονται ως κοινωνικά και ηθικά ευαισθητοποιημένοι πολίτες, να ασκούν ευσυνείδητα κοινωνική πολιτική και να δρουν αποτελεσματικά στον χώρο, όπου ζουν και δραστηριοποιούνται.

* Να έχουν σφαιρική άποψη των βασικών θέσεων και απόψεων της ορθόδοξης θεολογίας, καθώς και την ενδεχόμενη συμβολή της στις υπαρξιακές αναζητήσεις και τους εσωτερικούς προβληματισμούς των μελών των σύγχρονων νεωτερικών κοινωνιών.

* Να ερμηνεύουν την ορθόδοξη θεολογική άποψη περί της βιοψυχικής σωματικότητας του ανθρώπου, η οποία βρίσκεται σε άμεση εξάρτηση με το κατά πόσο οι ιατροτεχνολογικές παρεμβάσεις προωθούν, παραβιάζουν, υποβιβάζουν ή αλλοιώνουν, κατά περίπτωση, το πρόσωπο και τον σκοπό του.

* Να κατανοούν ότι η ανθρώπινη ζωή από μόνη της ως απλή βιολογική έννοια δεν έχει αξία, αλλά συνίσταται στο γεγονός ότι αποτελεί τη ζωή ενός προσώπου, το οποίο ελεύθερα αναλαμβάνει την ευθύνη της διαχείρισης της ζωής του έναντι του εαυτού του, του Δημιουργού του και των άλλων προσώπων.

* Να αντιλαμβάνονται και να υποστηρίζουν την επιτακτική ανάγκη ενός ανοικτού διαλόγου μεταξύ επιστήμης, τεχνολογίας, κόσμου και Εκκλησίας και να αντιτίθενται σε ενδεχόμενη αντιπαράθεσή τους.

* Να επιθυμούν έναν διαρκή διάλογο με σύνεση, σοβαρότητα και διάκριση των διαλεγομένων πλευρών για τον άνθρωπο, το ήθος, τη ζωή και την σωματικότητά του αναφορικά με τις ιατροτεχνολογικές παρεμβάσεις και τα όρια αυτών, έχοντας πάντα κατά νου ότι αφετηρία και επιδιωκόμενος σκοπός του διαλόγου είναι ο σεβασμός και το όφελος του ανθρώπινου προσώπου.

* Να γνωρίζουν ότι οι απαραίτητες προϋποθέσεις μιας ορθής τοποθέτησης πάνω στα σύγχρονα βιοηθικά προβλήματα έγκεινται στον σεβασμό της ζωής από την πρώτη στιγμή της σύλληψης του ανθρώπου έως και την τελευταία του πνοή και επιπλέον στην αρχή, ότι όσο ευγενής κι αν φαίνεται ένας σκοπός δεν μπορεί να δικαιώσει τα ανήθικα μέσα μίας ιατρικής πράξης.

* Να καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι η α ν θ ρ ω π ι ά δεν είναι φυσική ποιότητα, ή ένα μετρήσιμο μέγεθος ή μία βαρυσήμαντη έννοια, αλλά ένας υπαρκτικός τρόπος ζωής και αποτέλεσμα ελεύθερης, συνειδητής και υπεύθυνης προσωπικής επιλογής.

Άλλωστε, ο καθένας από εμάς φέρει το δικό του μερίδιο ευθύνης σ’ αυτόν τον κόσμο…

Διάρθρωση εκπαιδευτικού προγράμματος

Το παρόν εκπαιδευτικό πρόγραμμα διαρθρώνεται σε πέντε (5) διδακτικές ενότητες ως εξής:

Η αρχή της ζωής του ανθρώπου

Διδακτική ενότητα 1: Παρεμβατική τεκνογονία-Μέθοδοι υποβοηθούμενης αναπαραγωγής: τεχνητή σπερματέγχυση και τεχνητή γονιμοποίηση (ομόλογη και ετερόλογη)

* Υποενότητα α) Διάθεση αναπαραγωγικού υλικού

* Υποενότητα β) Τεκνοποίηση άγαμης μητέρας

* Υποενότητα γ) Παρένθετη μητρότητα

* Υποενότητα δ) Η υποβοηθούμενη αναπαραγωγή στα ομοφυλόφιλα ζευγάρια

Διδακτική ενότητα 2: Η εμβρυακή ύπαρξη και η αξία της αγέννητης ζωής. «Δικαιώματα» εμβρύου, μητέρας, γονέων

* Υποενότητα α) Έρευνες και ιατρικοί πειραματισμοί στο έμβρυο: λήψη βλαστοκυττάρων-κλωνοποίηση

* Υποενότητα β) Η «ευγονική» νοοτροπία

* Υποενότητα γ) Εκούσια διακοπή κύησης-άμβλωση

Η παράταση της βιολογικής ζωής του ανθρώπου

Διδακτική ενότητα 3: Δωρεά κυττάρων, ιστών και οργάνων

Διδακτική ενότητα 4: Περιπτώσεις μεταμοσχεύσεων (αυτοπλαστικές, ομοπλαστικές, ετεροπλαστικές) και η έννοια του «εγκεφαλικού θανάτου»

* Υποενότητα α) Η περίπτωση της «εικαζόμενης συναίνεσης» του δότη και η ελληνική νομοθεσία

Το τέλος της βιολογικής ζωής του ανθρώπου

Διδακτική ενότητα 5: Περιπτώσεις ευθανασίας («συμπωματική» και «μη συμπτωματική» ευθανασία)

Υπεύθυνοι Εκπαίδευσης Προγράμματος Κοινωνία –Πολιτισμός –Θρησκεία:

Ι. Παχουνδάκης-Στρ. Σπύρου

Συντονισμός Ακαδημαϊκών Θεμάτων &Επικοινωνίας:

Σταμάτης Ζούλας, Μ.Sc., Καθηγητής Θεολογίας

Διδάσκοντες: Ζαχαρούλα Καλλιαντζή