Κοινωνία πολιτών και Ελλάδα της κρίσης

Το κοινωνικό κεφάλαιο και η σχέση του με την εμπιστοσύνη, είναι ένα από τα σημαντικά κοινωνιολογικά ζητήματα.Η σύνδεση της εμπιστοσύνης με το κοινωνικό κεφάλαιο έχει δεχθεί διαφορετικές ερμηνείες, γεγονός που δεν επιτρέπει έναν ξεκάθαρο και σαφή ορισμό για την κοινωνία των πολιτών.

Για τον Μπουρντιέ το κοινωνικό κεφάλαιο εδράζεται σε πολιτισμικούς, οικονομικούς και οικογενειακούς παράγοντες και ως εκ τούτου, συνδέεται με τις ανώτερες τάξεις.

Τα κατώτερα στρώματα δεν διαθέτουν αυτούς τους παράγοντες, με συνέπεια να μην διαθέτουν και κοινωνικό κεφάλαιο.Υπό αυτή την έννοια, υπάρχει άνιση διανομή του κοινωνικού κεφαλαίου.Επισημαίνεται ότι, ο Γάλλος κοινωνιολόγος αποδέχεται κάποια αυτόνομα χαρακτηριστικά του κοινωνικού κεφαλαίου, διότι δεν είναι κάτι χειροπιαστό και συγκεκριμένο, αλλά κάτι σχετικά απροσδιόριστο που αφήνει στο υποκείμενο το αίσθημα της υποχρέωσης.Σε αυτό το πλαίσιο ο Μπουρντιέ θεωρεί προϋπόθεση της αταλάντευτης πορείας του κοινωνικού κεφαλαίου, την διατήρηση των σχέσεων των μελών της ομάδας με έναν αμοιβαίο τρόπο.

Σε αντίθεση με τον Μπουρντιέ, ο Κόλμαν βλέπει το κοινωνικό κεφάλαιο ως δημόσιο αγαθό, με δεδομένη την εμπιστοσύνη και την αμοιβαιότητα των υποκειμένων στους κοινούς στόχους και επιδιώξεις.Σε αυτή την προσέγγιση είναι εργαλείο ενίσχυσης και υποστήριξης.Επιπλέον, σύμφωνα με την ερμηνεία του Α. Πόρτες, “πηγή”του κοινωνικού κεφαλαίου είναι οι σχέσεις μεταξύ των υποκείμενων, προϋπόθεση των οποίων είναι η κοινωνικοποίηση και η συνεπαγόμενη υιοθέτηση συγκεκριμένων αξιών και αρχών και η επιθυμία για αμοιβαιότητα και εμπιστοσύνη.

Από αυτές τις ερμηνευτικές προσεγγίσεις για το κοινωνικό κεφάλαιο προκύπτει το συμπέρασμα ότι, η εμπιστοσύνη είναι εγγενές στοιχείο της κοινωνικής ζωής.Υπάρχουν μελέτες που ενισχύουν αυτή τη θεώρηση οι οποίες ταυτίζουν την εμπιστοσύνη με το κοινωνικό κεφάλαιο και την βλέπουν ως εκπρόσωπό του. Υπάρχουν όμως και κοινωνιολογικές θεωρήσεις που αναφέρουν ότι, οι δύο έννοιες δεν αποτελούν ένα σώμα, είναι διακριτές και διαφορετικές.

Το μοναδικό κριτήριο της συμμετοχής που ταυτίζει το κοινωνικό κεφαλαίο με την εμπιστοσύνη, εμπεριέχει την ασάφεια διότι δεν περιλαμβάνει πολιτισμικά χαρακτηριστικά.Σε κάθε περίπτωση η εμπιστοσύνη ακόμα και αν δεν ταυτίζεται με το κοινωνικό κεφάλαιο, είναι ικανή να περιορίσει την αμοιβαιότητα και την συνθετότητα και να απορροφά την ανασφάλεια για τον ακριβή υπολογισμό του αποτελέσματος ή του στόχου.Μπορεί να θεωρηθεί συγκολλητική ουσία της κοινωνικής ζωής, ιδιαίτερα στις σύγχρονες συνθήκες της ύστερης νεωτερικότητας, που η ταχύτατη τεχνολογική ανάπτυξη δυσκολεύει την ζωή των πολλών.Επισημαίνεται ότι, η εμπιστοσύνη μπορεί να έχει και ωφελιμιστικό χαρακτήρα.Η συμμετοχή σε μια ομάδα ή ένα θεσμό μπορεί να ενέχει και προσωπικό συμφέρον.

Υπό αυτό το πρίσμα των διαφορετικών ερμηνειών αναπτύσσεται η κοινωνία των πολιτών, η οποία γενικότερα συνιστά σήμερα έναν χώρο ανάμεσα στο κράτος, την οικογένεια και την αγορά.Για τον Χέγκελ βρίσκεται σε μειονεκτική θέση σε σχέση με το κράτος, διότι το τελευταίο είναι κυρίαρχο ηθικά και ορθολογικά.Για τον Μαρξ είναι η βάση, εντός της οποίας διαμορφώνονται οι κοινωνικές σχέσεις – ταξικές συγκρούσεις.Το κράτος βρίσκεται στη υπερδομή πάνω από την βάση και υπηρετεί τα συμφέροντα της αστικής τάξης.Για τον Γκράμσι η κοινωνία των πολιτών έχει αυτόνομα στοιχεία και διακριτό ρόλο και συνιστά ένα πεδίο οργάνωσης και παρέμβασης των χαμηλών στρωμάτων.Την ίδια στιγμή όμως είναι και εργαλείο αναπαραγωγής της ιδεολογίας της κυρίαρχης τάξης.

Μετά τον 19ο αιώνα κοινωνικοί διανοητές επιχείρησαν να δώσουν μια νέα διάσταση στην κοινωνία των πολιτών, η οποία διαμορφώθηκε μέσα από τις ιδεολογίες του φιλελευθερισμού και του σοσιαλισμού. Σε αυτό το πλαίσιο οι θεωρίες των Αλέξις ντε Τόκβιλ (1805 – 1859), Εμίλ Ντιρκέμ (1858 – 1917) και Μαξ Βέμπερ (1867 – 1920) συναποτέλεσαν τις αρχές της σύγχρονης κοινωνίας των πολιτών.Σύμφωνα με αυτές τις αρχές η κοινωνία των πολιτών συνίσταται σε ένα δίκτυο αυτόνομων θεσμών, το οποίο τοποθετείται ενάντια στο κράτος και την οικογένεια, βασικό στοιχείο του οποίου είναι το δίκαιο.

Οι θεσμοί διαμορφώνονται και εκπροσωπούν τη συλλογική βούληση των πολιτών, οι οποίοι εντάσσονται σε αυτούς εθελοντικά, μια διαδικασία απαραίτητη για την δημοκρατία.Σύγχρονες προσεγγίσεις όπως η νεο – φιλελεύθερη, βλέπει την κοινωνία των πολιτών ως το θεσμό διαμέσου του οποίου οι ομάδες ζητούν από το κράτος την εγγύηση της ελευθερίας τους.Μια άλλη προσέγγιση είναι η συγκρουσιακή απέναντι στο κράτος, η οποία προκύπτει από τις θεωρίες των Χέγκελ και Μάρξ.Μια πιο αντικειμενική – ανοιχτή σύγχρονη ερμηνεία είναι αυτή του “τρίτου δρόμου” σύμφωνα με την οποία, η κοινωνία των πολιτών είναι ο ενδιάμεσος χώρος ανάμεσα στο κράτος και την αγορά.

Έχει αυτόνομα χαρακτηριστικά και λειτουργεί ενάντια στον αυταρχισμό του κράτους, αλλά και στην κυριαρχία της αγοράς.

Υπό το πνεύμα αυτών των θεωρήσεων έχουν παρουσιαστεί διαφορετικές μελέτες για την εμπιστοσύνη και την κοινωνία των πολιτών στη χώρα μας.Σύμφωνα με μια από αυτές η ευρύτερη εμπιστοσύνη, ως εγγενές στοιχείο της κοινωνικής διάδρασης φαίνεται να είναι περιορισμένη, ενώ την ίδια ώρα τα ποσοστά της αμφισβήτησης είναι υψηλά.Ειδικότερα την περίοδο της κρίσης στην Ελλάδα, αυξήθηκαν τα ποσοστά αμφισβήτησης για τους θεσμούς του κοινοβουλίου, της κυβέρνησης και των κομμάτων, ενώ μειώθηκαν τα ποσοστά της εμπιστοσύνης.Το γεγονός αυτό επιβεβαιώνεται από μελέτες της Ευρωπαϊκής Κοινωνικής Έρευνας (ESS), η οποία κατατάσσει τη χώρα μας στην ανώτερη θέση δυσπιστίας απέναντι στο πολιτικό σύστημα και τους θεσμούς, ανάμεσα στις χώρες της ΕΕ, αλλά και σε σχέση με τις χώρες που βρίσκονται σε κρίση.Αυτή η κρίση εμπιστοσύνης φαίνεται να επηρεάζει περισσότερο τα μεσαία στρώματα, τα οποία έχουν κομβικό ρόλο στη συγκρότηση της ευρύτερης κοινωνικής εμπιστοσύνης.Τα εργατικά στρώματα έβλεπαν πάντα με καχυποψία τους θεσμούς, η οποία αυξήθηκε την περίοδο της κρίσης.

Υπό αυτή την έννοια η γενικότερη εικόνα της κοινωνίας των πολιτών στην Ελλάδα φαίνεται να είναι αρνητική, αναφορικά στην εθελοντική συμμετοχή των πολιτών σε τέτοιου είδους οργανώσεις, αλλά και σε σχέση με τον βαθμό επιρροής τους στο κράτος και τον ιδιωτικό τομέα.Η διαπίστωση αυτή προκύπτει από το συμπέρασμα ότι, στη χώρα μας ισχυρές κοινωνικές οργανώσεις είναι τα σωματεία του ευρύτερου δημοσίου τομέα (ΑΔΕΔΥ – ΟΜΕ ΟΤΕ – ΓΕΝΟΠ) και οι επαγγελματικές ενώσεις ελευθέρων επαγγελματιών, δικηγόρων, μηχανικών και γιατρών.Οι δυο αυτές περιπτώσεις υπονομεύουν τον ρόλο της κοινωνίας των πολιτών διότι, σχετίζονται άμεσα με το κράτος.Τα συνδικάτα εξαρτώνται οικονομικά και διοικητικά από το κράτος, ενώ οι ενώσεις που αναφέρθηκαν απολαμβάνουν προνόμια, έναντι άλλων κοινωνικών ομάδων.Εκτός όμως από αυτές τις αρνητικές παρατηρήσεις, υπάρχουν και έρευνες που εντοπίζουν την ανάδυση εκφάνσεων της κοινωνίας των πολιτών.Υπάρχουν πλέον εθελοντικές οργανώσεις και συλλογικότητες που δρουν στα πεδία της κοινωνικής φροντίδας, του πολιτικού ακτιβισμού και της αλληλεγγύης, όπως επίσης και Μ.Κ.Ο.που ασχολούνται με παρόμοια ζητήματα.

Σύμφωνα με αυτές τις έρευνες στην Ελλάδα της κρίσης, οι συλλογικές και κινηματικές δράσεις αυξήθηκαν αντιστρόφως ανάλογα με τον περιορισμό του κοινωνικού κράτους και σε αναλογία των αυξανόμενων κοινωνικών αναγκών.Τα μέτρα δημοσιονομικής λιτότητας που επιβλήθηκαν ενίσχυσαν την κοινωνική ανισότητα και τον κίνδυνο φτώχειας, με συνέπεια να διαρραγεί η συνοχή της ελληνικής κοινωνίας.Σε αυτό το πλαίσιο στο πεδίο της κοινωνικής φροντίδας και της αλληλεγγύης, δημιουργήθηκαν κοινωνικά παντοπωλεία, φαρμακεία, ιατρεία και φροντιστήρια, που σε κάποιες περιπτώσεις υποστηρίχθηκαν από τους δήμους και την εκκλησία.Επιπλέον, εμφανίστηκαν δίκτυα αλληλεγγύης όπως το κίνημα χωρίς μεσάζοντες (κίνημα της πατάτας), τράπεζες χρόνου και μορφές ανταλλακτικής οικονομίας.Η εμφάνιση αυτών των συλλογικών δικτύων – ομάδων αποτυπώνει, σύμφωνα με αυτές τις μελέτες, μια τάση αύξησης της εθελοντικής συμμετοχής των πολιτών σε αυτόνομες και ανεπίσημες τοπικές ομάδες βοήθειας.

Αναφορικά με τη δράση των Μ.Κ.Ο.υπάρχουν αρνητικοί παράγοντες που έχουν μετασχηματίσει τη λειτουργία τους.Η διακοπή της δημόσιας χρηματοδότησης, ο περιορισμός των πόρων από ιδιώτες και το γενικότερο κλίμα δυσπιστίας για αυτές τις οργανώσεις, δυσκόλεψε τις κοινωνικές τους υπηρεσίες, αλλά την ίδια ώρα τις οδήγησε στην αναζήτηση εθελοντών, γεγονός που τους έδωσε μεγαλύτερη ανεξαρτησία και αυτονομία.Σε αυτούς του αρνητικούς παράγοντες πρέπει να προστεθεί και η γενικευμένη ξενοφοβία, που δυσκολεύει ακόμα περισσότερο το έργο των Μ.Κ.Ο.που στηρίζουν μετανάστες.Η επιφυλακτικότητα για τον ρόλο αυτών των οργανώσεων έχει οδηγήσει στις προσφορές υλικών αγαθών (ρούχα, φάρμακα, τρόφιμα) και έχει περιορίσει την οικονομική στήριξη.

Σε αυτό το πλαίσιο δημιουργήθηκαν και άλλες συλλογικότητες όπως, το κίνημα δεν πληρώνω για τα διόδια και το κίνημα ενάντια στο χαράτσι της ΔΕΗ.Οι δράσεις όμως αυτών των κινημάτων δεν φάνηκε ότι είχαν κάποια ουσιαστική επιρροή στην ασκούμενη πολιτική.Οι μνημονιακές πολιτικές παρέμειναν, όπως επίσης τα διόδια και το χαράτσι.Στον αντίποδα τα κινήματα αυτά συνδέθηκαν εκούσια ή όχι με κόμματα της αντιπολίτευσης (αριστερά) και λειτούργησαν θετικά για την εκλογική τους άνοδο.Το κόμμα του ΣΥΡΙΖΑ που ωφελήθηκε περισσότερο από τις δράσεις αυτών των κινημάτων, όταν ανέλαβε την εξουσία, διατήρησε τη μνημονιακή πολιτική, τα διόδια και το χαράτσι, ενώ σε συντονισμό με τα κινήματα αυτά υποσχόταν το αντίθετο. Με αυτήν έννοια, η κοινωνία των πολιτών στο πλαίσιο του πολιτικού ακτιβισμού όχι μόνο δεν ανέτρεψε ή περιόρισε τις αντιλαϊκές πολιτικές του μνημονίου, αλλά θα μπορούσε να υποστηρίξει κανείς ότι βοήθησε (ακούσια ίσως) στη διατήρησή τους.

Η εξαφάνιση αυτών των κινημάτων μετά την αλλαγή της κυβέρνησης, επιβεβαιώνει αυτή την άποψη.Επισημαίνεται ότι η δράση αυτών των κινημάτων, ανέδειξε και το γενικότερο πολιτισμικό υπόβαθρο της ελληνικής κοινωνίας. Η αμφισβήτηση των δημοκρατικών θεσμών είναι κεντρικό στοιχείο στην ελληνική κουλτούρα που προϋπήρχε πριν από την οικονομική κρίση.Σε πολλές περιπτώσεις αναπτύχθηκαν αντικοινοβουλευτικές δράσεις με βίαιο τρόπο από ακροαριστερές και “αναρχικές” ομάδες με τραγική συνέπεια του τρεις νεκρούς σε τράπεζα στις 5 Μαϊου του 2010.

Με αφετηρία το ίδιο πολιτισμικό υπόβαθρο εμφανίστηκαν εθνικιστικές, ρατσιστικές και ναζιστικές ομάδες, με βίαιη δράση κατά μεταναστών και αριστερών πολιτών, με την κάλυψη της Χρυσής Αυγής. Αποτέλεσμα των βίαιων επιλογών αυτών των ομάδων ήταν μέχρι σήμερα, ο θάνατος ενός Έλληνα αριστερού και δυο μεταναστών.Αυτές οι ρατσιστικές και βίαιες συμπεριφορές φαίνεται να εδράζονται στις κατεστημένες θρησκευτικές αξίες που είναι δομικό στοιχείο του νεο – ελληνικού πολιτισμού και αναπόσπαστο μέρος της εθνικής ταυτότητας.Από αυτό το θρησκευτικό – εθνικιστικό μείγμα προκύπτουν, η ξενοφοβία, η άρνηση στο διαφορετικό και κατά συνέπεια και ο εθνοτικός εθνικισμός στη χώρα μας, που σχετίζεται με τον φασισμό.Το θρησκευτικό στοιχείο στη διαμόρφωση της νεο – ελληνικής κουλτούρας δεν οδηγεί μόνο σε αυτές τις ακραίες εθνικιστικές- ρατσιστικές συμπεριφορές, αλλά επηρεάζει και τον γενικότερο τρόπο σκέψης.

Η κυριαρχία του μεταφυσικού και του φαντασιακού με την συνεπαγόμενη περιθωριοποίηση του ορθολογισμού και της ευθύνης, χαρακτηρίζουν τον τρόπο διαμόρφωσης ιδεολογικής ταυτότητας πολλών πολιτών στη χώρα μας, ειδικά την περίοδο της κρίσης, σε όλο το πολιτικό φάσμα.Το γεγονός αυτό εξηγεί την πλήρη αποτυχία των αγανακτισμένων και παρόμοιων κινημάτων. Η υπέρμετρη εστίαση σε δράσεις γεμάτες οργή, ενάντια στις αντιλαϊκές πολιτικές του μνημονίου, χωρίς κάποια λογική πολιτική πρόταση και αυτοκριτική, ερμηνεύει την αποτυχία αυτών των κινημάτων.Εξηγεί επίσης το δεξιό – αριστερό μείγμα των αγανακτισμένων, αλλά και την κυβερνητική συνεργασία ΣΥΡΙΖΑ – ΑΝΕΛ.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Σ.Κονιόρδος, Κοινωνικό Κεφάλαιο και Εμπιστοσύνη (Κοινωνία Πολιτών) – Ταύτιση ή Απόκλιση, στο Κονιόρδος Σ. (επιμ.), Κοινωνικό Κεφάλαιο, Εμπιστοσύνη και Κοινωνία των Πολιτών, εκδ.Παπαζήσης, Αθήνα, 2010.

Α.Φερώνας, Κοινωνία πολιτών και διαμόρφωση πολιτικών, κεφ.2 του Ανθολογίου με τίτλο, Όψεις της Σύγχρονης Ελληνικής και Ευρωπαϊκής Κοινωνίας, (επιμ. Σ.Μ. Κονιόρδος), εκδ.ΕΑΠ. ΠΑΤΡΑ 2008.

Σ.Κονιόρδος, Οικονομική κρίση και κοινωνική κρίση εμπιστοσύνης, στο Σ. Ζαμπαρλούκου και Μ. Μούση (επιμ.), Κοινωνικές Όψεις της Κρίσης στην Ελλάδα, εκδ.Πεδίο, Αθήνα.

Μ. Σημίτη, Κράτος και Εθελοντικές Οργανώσεις την Περίοδο της Οικονομικής Κρίσης, Ελληνική Επιθεώρηση Πολιτικής Επιστήμης, τευχ. 42.

Κ.Ι. Καβουλάκος και Γ. Γριτζάς, Κινήματα και Εναλλακτικοί Χώροι στην Ελλάδα της Κρίσης: Μια νέα κοινωνία πολιτών, στο Ν.Γ. Γεωργακάκης και Ν. Δεμερτζής (επιμ.), Το Πολιτικό Πορτραίτο της Ελλάδας, εκδ.ΕΚΚΕ/Gutenberg, Αθήνα, 2015.

Δ.Α. Σωτηρόπουλος, Το Διπρόσωπο Κεφάλι του Ιανού: Η Κοινωνία Πολιτών στην Ελλάδα πριν και μετά την έναρξη της οικονομικής κρίσης, Ελληνική Επιθεώρηση Πολιτικής Επιστήμης, τευχ. 42, 2014.

πηγη